نقد و بررسی اجزای قصه های بلند عامیانه فارسی (بر اساس ابومسلم نامه، اسکندرنامه و فیروزشاه نامه)

چکیده در میان قصه های بلند عامیان? کهن فارسی، ابومسلم نامه (و پیش درآمد آن جنیدنامه)، اسکندرنامه و فیروزشاه نامه پیرامون یکی از شخصیت های تاریخی یا حماسی شکل گرفته اند و به مرور زمان و با انگیزه های مختلف گویندگان و ناقلان آنها از سرگذشت واقعی و تاریخی اشخاص مذکور دور شده اند و به قصه بدل گردیده اند. چهار رمانس مورد بررسی، حاصل نزاع ها و درگیری های عقیدتی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایرانیان با اقوام بیگانه است که به موجب آن چهار قهرمان برجسته سازی شده اند. ادبیات مقاومتی که به دنبال نزاع های ایدئولوژیکی میان ایرانیان و اقوام بیگانه (عرب، یونانی ـ رومی، دشمنان شرقی بویژه ترکان و عثمانی ها) شکل گرفته، عامل سازند? قصه های مورد نظر در دوره های مختلف تاریخی ایران بوده است. هست? اولیه این داستان ها، گنجینه ای از ادبیات فولکلوریک، شامل قصه های شفاهی و فولکلور مادی، ادب رسمی در برگیرند? خدای نامه ها و کارنامک ها، گزارش های پراکنده، ادب وارداتی، شاهنامه فردوسی و گرشاسب نامه اسدی طوسی و عجایب نامه هاست که با توجه به ذهنیت و عواطف پردازندگان، مجموعه ای سترگ از داستان ها را شکل داده که از قرون اولیه اسلامی تا عهد صفوی امتداد دارد. بررسی چهار قصه مذکور بر اساس پنج دسته بزرگ از سازه های ساختاری ـ معنایی (بن مایه) نشان می دهد که قصه ها با توجه به این که از نظر غلبه موضوع در کدام یک از دسته های حماسی، عاشقانه یا خیالی و تمثیلی قرار بگیرند، کانون دید پردازنده در آنها در جهت اسطوره-ای کردن افراد تاریخی یا در راستای تاریخی کردن افراد اسطوره ای و یا زدون سیمای شرارت از افراد تاریخی، دارای پرداخت نمای دور یا نزدیک خواهد بود. از سوی دیگر، چرخه ای که با توجه به سازه های ساختاری ـ معنایی روایت (بن مایه)، خویشکاری قهرمان قصه ها را سامان می دهد، ابعاد عینی و ذهنی قابل توجهی دارد. تولد و مرگ اساس این چرخه را تشکیل می دهد که در پنج گروه بن مایه های کلان مربوط به فاجعه آغازین قصه، تولد شگفت قهرمان، نوزایی قهرمان، یاریگران و پاداش قهرمان قابل تقسیم بندی اند. این سازه های ثابت، متغیرهایی مانند کنش، حادثه، شخص، مفاهیم، نمادها، نشانه ها و اشیاء را در بر می گیرند. سازه های کلان روایی، ابر سازه هایی هستند که به علت تمایل ذهن بی تجرب? پردازندگان به نوع سازی و نمونه گرایی، در همه قصه ها تکرار می شوند و گذشت زمان و تغییر نظام باورها و اجتماع و سیاست قوم قادر به جابه جایی آنها نیست، به این دلیل که با ساختار ذهن پردازندگان مشترک است. اما هر یک از این بن مایه های کلان، دارای بن مایه های کوچک-تری هستند و هر کدام از این سازه های کوچکتر دارای اجزاء و عناصری هستند که گذشت زمان قادر به تغییر آنهاست. بن مای? کلان تولد شگفت قهرمان، همواره داستانی حماسی می آفریند، اما بن مای? نوزایی اغلب در پرداخت روایت های دینی و داستان های خیالی کاربرد دارد. دیگر این که بن مایه های کوچک وابسته به نوزایی ممکن است در زیر گروه وابسته به تولد شگفت قهرمان جای بگیرند، اما عکس این مطلب مصداقی ندارد. سه بن مای? کلان دیگر نیز در هر دو نوع قصه دیده می شوند. با توجه به موقعیت آثار داستانی کهن در جامع? ایرانی و واقع شدن آنها در دوران گذارهای اجتماعی و فرهنگی مختلف و کیفیت شکل گیری یا بازآفرینی این گونه آثار روایی در بستر ساخت و بافت، پژوهش حاضر دستاوردهای ادبی، اجتماعی و فرهنگی گوناگونی دارد. به علاوه شکل گیری هر یک از این داستان ها در دوره ای خاص از تاریخ (عصر صفویه، ورود اسلام به ایران، غلب? یونانیان بر این سرزمین و حمل? مداوم دشمنان شرقی بویژه ترکان) و متأثر شدن از جریان تغییرات، جایگاهی خاص به تحولات تاریخ ادبیات داستانی فارسی بخشیده است و اگر تاریخ ادبیات را بررسی سیر تحول انواع بدانیم، یافتن حلقه های رابطه میان قصه های به ظاهر پراکند? جنیدنامه، ابومسلم نامه، اسکندرنامه و فیروزشاه نامه، از مهمترین نیازهای پژوهشی تاریخ ادبیات داستانی و جامعه شناسی ادبیات خواهد بود. کلید واژه ها: داستان های بلند عامیانه، عناصر قصه های عامیانه، ابومسلم نامه، اسکندرنامه، فیروزشاه نامه، ساختار قصه های عامیان? فارسی.